Заңды мұрагерлік, өсиет бойынша мұрагерлік деген не екенін түсіндіреміз және олардың айырмашылығы неде екенін айтамыз.

Мұрагерлік деген не 

Қайтыс болған адамның мүлкі (оған құқығы) бір немесе бірнеше мұрагерге өтуі.

Мұраға жылжымалы және жылжымайтын мүлікті, мысалы: пәтер, үй, көлік, зейнетақы жинағы, банк шоттары және т.б. қалдыруға болады.

Қарыздар да мұрагерге өтеді. Мұрагерлікті екі жолмен алуға болады: заң және өсиет бойынша. 

Екеуінің ерекшеліктері 

Заңды мұрагерлік

Өсиет бойынша мұрагерлік

– Өсиет болмағанда немесе барлық мұраға арналмағанда қолданылады.
– Мүлік туыстар, жақындар, оның қарауындағы адамдар
арасында тең бөлінеді.
– “Мұрагерлер кезегі” деген бар.
 – Мұра қалдырушы қайтыс болған соң 6 айдан кейін
мұрагер атануға болады.

– Мұра қалдырушы нотариус арқылы өсиет қалдырады.
– Мүлікті туыстары болмаса да кез келген адамға қалдыруға болады.
– Өсиеттен бас тартуға немесе оны өзгертуге болады.
– Міндетті үлесті алатын мұрагерлер бар.
– 6 ай күтпестен мұрагерлік құқықты иемденуге болады.

— Өсиет мүлік иесі мүлікті өз қалауы бойынша бөліп беру үшін немесе кейбір адамды ерекше атап өту үшін немесе керісінше оларды мұрагерлік құқықтан айыру үшін жасалады. Дегенмен болжауға келмейтін жағдайларға байланысты мұрагерлік көбінесе заң бойынша жүзеге асады, — деп атап өтті заңгер Бақыт Қасымбеков.

Мұраға не берілмейді

Материалдық емес игіліктер мен жеке мүліктік емес құқықтар: көркем туынды, сауда белгілері, іскерлік бедел және т.б.

Мұраға кірмейді:
— заңды тұлғаға мүшелік;
— денсаулыққа, өмірге келген зиянды өтеу құқығы;
— алимент;
— зейнетақы, жәрдемақы, әлеуметтік төлем. 

Жұбайы мұраның 50 %-ын ала ма 

Жоқ. Жұбайы заң бойынша мұрагер болғанда мұра қалдырушының балалары және ата-анасы (бар болса) сияқты тең үлесін алады.
Өсиет қалдырған болса, мұра оның шарттарына сәйкес мұрагерлер арасында бөлінеді. 

Ипотека мұрагерге өте ме

Иә, мұра қалдырушының барлық қарызы мен міндеттемесі: коммуналдық қызмет пен салық бойынша қарызы, сондай-ақ тұтынушылық және ипотекалық несие бойынша мерзімі өткен қарызы, айыппұлдар, өсімақы мұрагерлерге мүлікпен бірге өтеді.

Маңызды: мұрагерлер мұраны бірден басқара алмайды және қарызды өтей алмайды, сондықтан олар банктерге және басқа несие берушілерге мұра қалдырушының қайтыс болғаны туралы анықтама көрсетуге құқылы, осылайша мерзімі өткен төлемдер үшін айыппұл мен өсім есептемеуін сұрай алады. Мұраны қабылдағаннан кейін қарыздарды өтеу қажет.

Мұрагерлікті қарызсыз қабылдауға бола ма 

Жоқ. Қарыз мұраның бір бөлігі. Сондықтан қарыздан немесе мұраның бір бөлігінен бас тартуға болмайды. Олар бөлінбейді. Бүкіл мұрадан бас тартып қана қарыздан бас тартуға болады. 

Мұрагерлер кезегі деген не 

Мұрагерлер кезегі тек заң бойынша мұрагер болғанда қолданылады. Мысалы, бірінші кезекте ата-анасы, балалары, жұбайы жүреді. Олар болмаса, мүлік екінші кезектегі мұрагерлерге өтеді. 

Қазақстанда мұрагерлердің сегіз кезегі бекітілген:
1. Балалар, мұра қалдырушының өлімінен кейін туғандар, сондай-ақ жұбайы және ата-анасы. Мұра қалдырушының немерелері және оның ұрпақтары ұсыну құқығы бойынша мұрагер болады.
2. Бiр әке, бiр шешеден туған және әкесi немесе шешесi бөлек аға-iнiлерi мен апа-қарындастары (сiңлiлерi), сондай-ақ оның әкесi жағынан да, анасы жағынан да атасы мен әжесi.
3. Әкесiмен бiрге туған ағалары мен апалары, нағашы ағалары мен нағашы апалары.
4. Арғы аталары мен әжелерi.
5. Туған немере iнi-қарындастарының, жиендерiнiң балалары (шөбере iнi-қарындастары, жиеншарлары) және оның аталары мен әжелерiнiң туған аға-iнiлерi мен апа-қарындастары (сiңлiлерi).
6. Шөбере iнi-қарындастарының, жиеншарларының балалары, оның немере аға-iнiлерi мен апа-қарындастарының (сiңлiлерiнiң) балалары және оның екi атадан қосылатын аталары мен әжелерiнiң балалары
7. Мұра қалдырушымен кемiнде он жыл бiр отбасында тұрған мұра қалдырушының өгей әкесiне не өгей шешесiне ерiп келген аға-iнiлерi мен апа-қарындастары (сiңлiлерi), өгей ұлдары, өгей қыздары, өгей әкесi және өгей шешесi
8. Мұра қалдырушы қайтыс болғанға дейiн кемiнде бiр жыл оның асырауында болған, екінші және жетінші кезектегі мұрагерлерге жатпайтын еңбекке жарамсыз адам.

Еңбекке жарамсыз тұлғаға жататындар:
— 58 жастан асқан әйел және 63 жастан асқан ер адам;
— зейнетақы немесе мүгедектік жәрдемақысы тағайындалғанына қарамастан І, ІІ және ІІІ топтағы мүгедек;
— 18 жасқа толмаған және 18 жастан асқан студент, бірақ 23 жасқа дейін. 

Міндетті үлес кімге және қашан беріледі 

Өсиет бойынша мұрагер болғанда, кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз балаға, жұбайына беріледі. Ата-анасы кез келген жағдайда заң бойынша үлестің жартысын алуға құқылы. Бұл олардың тиесілі міндетті үлесі деп аталады. 

Өсиетті қалай жасау керек 

Өсиет — біржақты мәміле. Мұрагердің болуы қажет емес. Өсиетті нотариус немесе оған құқығы бар адам, мысалы, аурухананың бас дәрігері, әскери бөлім командирі және т.б. куәландыру керек. 

Өсиетте мыналарды көрсету керек:
— күні,
— орны,
— мүлік тізімі,
— мұрагерлерді,
— жасалған уақытты. 

Өсиетті мұра қалдырушының өзі немесе нотариус мұра қалдырушының айтқанын куәгердің қатысуымен жазуы керек. Бұл үшін жалпыға бірдей техникалық құралдар: компьютер, баспа машинасы және т.б. қолданылуы мүмкін. 

Өсиет жасау үшін келесі құжаттар қажет:
— мұра қалдырушы мен куәгердің жеке куәліктерінің түпнұсқасы және көшірмесі;
— жылжымайтын мүлік құжаты міндетті емес, бірақ нотариус мүлікті өсиетте нақты сипаттай алады;
— ақша, банк шоттары, депозит болса, банк деректемесі мен шот нөмірі қажет. 

Құжат екі данада жасалады. Біреуі нотариуста, екіншісі мұра қалдырушыда қалады, ол оны мұрагерге бере алады. Нотариуста куәландыру құны — 3 АЕК (11 076 тг, 2024 жылы 1 АЕК 3 692 теңгеге тең). 

Мұрагерлікті қалай және қашан қабылдау керек 

Иесі қайтыс болғаннан кейін мұрагерлер өздері нотариусқа жүгінуі керек. Мамандар өсиет бар-жоғын тексереді.
Мұрагерлікті қабылдау мерзімін сақтау маңызды. Мұны мұра қалдырушы қайтыс болған күннен бастап 6 ай ішінде жасау керек.

Өсиет болмаса, мұрагерлік заң бойынша болады. 6 айдан кейін мұрагерлер мұрагерлік туралы куәлік алады, оның негізінде олар мүлікке құқығын ала алады.

— Заң бойынша мұрагер болатын барлық мұрагерді табуға тырысу керек, себебі бірнеше жылдан кейін өз құқығын мәлімдесе, мұрагерлікті қабылдау заңсыз деп танылып, оның негізінде жасалған барлық мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін. Мұрагерлерге мүліктің нарықтағы бағасын есептеп, жоқ мұрагердің үлесін бөліп, оны депозитке сақтауға қоюды және мұрагер пайда болғанда оның үлесін беруді ұсына аламын. Үлесті бөлу, құнын белгілеу және барлық одан кейінгі әрекет нотариуста куәландыруға тиіс, — деп атап өтті заңгер Бақыт Қасымбеков. 

Өсиет болса 6 ай күтудің қажеті жоқ. Дау болмаса рәсімдеу жылдамырақ өтеді, мұрагерлік туралы куәлік тезірек беріледі (ҚР Азаматтық кодексі, Ерекше бөлім, 1073-бап, 2-тармақ). 

Қайсысы жақсы: өсиет немесе сыйға тарту 

Жағдайға байланысты. Өсиет бойынша мүлік мұрагерлерге тек иесі қайтыс болғаннан кейін өтеді. Сыйға тарту кезінде меншік иесі мүлікті тірі кезінде береді және барлық құқығынан айырылады. 

Сондықтан сый алушының адалдығына сенімді болмасаңыз, асықпаған абзал, мысалы, өсиет жасаған дұрыс, өйткені сыйға тарту нотариус арқылы жасалса, оны жою өте қиын.